Digital wellbeing at work – recensie - Ziptone

Wat doet digitalisering met ons welzijn als het om werk gaat? Daarvoor moet je kennis over het brein en kennis over digitalisering van werk bij elkaar brengen. Maar (digitaal) werk is meer dan in de weer zijn met je smartphone.

Digitalisering: vloek of zegen? Aan het begin van dit boek worden superlatieven uit de kast getrokken: de opkomst van digitale technologie “heeft ons leven in een razend tempo veranderd”. Een blik terug in de tijd kan echter ook tot een andere conclusie leiden: ruim voor de komst van de smartphone (rond 2007) waren we al druk in de weer met mobieltjes en sms’jes. Beeldschermwerk kwam op in de jaren tachtig – daar werd zelfs een NEN-norm voor ontwikkeld, met name gericht op ergonomie. Ook toen was er al discussie over schermtijd.

Welzijn en digitalisering

Rijn Vogelaar is sociaal psycholoog; Rita Zijlstra is klinisch neuropsycholoog. In ‘Digital wellbeing at work’ – een Nederlands boek – willen ze de wereld van het brein en van de digitalisering samenbrengen. Het boek verkent de impact van digitalisering op ons brein en werkgeluk en biedt praktische handvatten om te floreren in een digitale wereld.

Voordat die relatie tussen ‘digitaal’ en ‘welzijn’ wordt afgepeld, sommen de auteurs eerst de voor- en nadelen van digitalisering op. Die nadelen zijn het meest relevant als het gaat om welzijn: denk aan verschijnselen zoals slaaptekort, gevoel van controleverlies over data, informatie en privacy, de verstoorde balans tussen werk en privé en een sterkere gerichtheid op de korte termijn. Wat dit alles nu concreet betekent voor het welzijn, blijft onderbelicht, en dat geldt ook voor de impact van IT die ermee stopt of als systemen suboptimaal werken.

Ook het moeten of juist niet mogen gebruiken van bepaalde tools (shadow IT, die behoorlijk wat stress kan wegnemen en veroorzaken, ook AI wordt in veel organisaties tot deze categorie gerekend) is zo’n onderwerp. Zijn er KPI’s voor de mate waarin IT positief of negatief bijdraagt aan het welzijn? In de IT-dienstverlening wordt steeds mee nagedacht over outcome- en eindgebruiker-gebaseerde KPI’s. Het denken hierover heeft ook een link met leiderschap, maar het komt in dit boek niet naar voren.

Brein en digitalisering

In een ander, vrij uitvoerig, hoofdstuk wordt uitgelegd hoe digitalisering inwerkt op ons brein, gevolgd door generieke tips, zoals goed plannen, het beheer van digitale prikkels, het beperken van schermtijd, het nemen van mini-pauzes na elke 60-90 minuten. Hoe die tips van de auteurs in ons dagelijks werk passen, wordt niet uitgelegd. Het beperken van schermtijd of het nemen van breaks past misschien in het schema van een kenniswerker, maar niet altijd in dat van een beeldschermwerker.

Gezonde digitale werkstijl

Het boek staat vrij uitgebreid stil bij geluk, creativiteit en een gezonde leefstijl – daarbij zoomen de auteurs vooral in op het privégebruik van digitale middelen, zoals ‘telefoon uit de slaapkamer’. Pas in de tweede helft van dit boek komen ze terug op waar het om ging: een gezonde digitale werkstijl. Hier worden de potentiële stressbronnen rondom digitaal werken wel besproken – van wifi-problemen tot vergeten wachtwoorden. Ook wordt ingegaan op hoe je IT-support kunt organiseren. “Vanuit een kostenperspectief kiezen veel organisaties ervoor om hun IT-ondersteuning uit te besteden aan externe partijen, soms in verre landen zoals India of Bangladesh.” Outsourcing en offshoring van IT-support worden hier op één hoop gegooid en in verband gebracht met communicatieproblemen. Natuurlijk komen die nog steeds voor, maar het is inmiddels wel een clichébeeld en doet geen recht aan andere vormen van moderne IT-support.

Digitale detox

Gemiste kans is ook een goede uitleg over verschillende soorten taken die mensen in hun werk kunnen hebben, inclusief de best passende communicatie- en werkstijlen en bijpassende omgevingen – denk aan creativiteit, communicatie, coordinatie, contemplatie et cetera. Wel is er aardig wat aandacht voor de ‘digitale detox’ – denk aan tien dagen zonder (of met beperkt) smartphonegebruik. Zo’n detox zal voor veel mensen alleen haalbaar zijn tijdens hun vakantie.

Wat is de rol van leiders bij de organisatie van het werk?

Aan het eind besteden de auteurs aandacht aan de rol van de leidinggevende. In het moderne leiderschap staan flexibiliteit, vertrouwen en autonomie centraal, aldus de auteurs. Die benadrukken dat doorlopend leren en ontwikkelen (met als mogelijke uitkomst dat het te snel gaat of te veel is waardoor mensen afhaken) essentieel is. Ze stippen ook het gegeven van ‘digitaal presenteeïsme’ aan, maar ze geven geen antwoord op de vraag waar controle op werkzaamheden begint en eindigt – denk aan informatie over aanwezigheid, beschikbaarheid, bezigheid (aan welk project werk je momenteel) en wat de relatie met modern leiderschap hierbij is. Dat geldt ook voor een digitale detox binnen de bedrijfsmuren. Is dat haalbaar? Hoe zou je dat kunnen aanpakken? Relevant, want de auteurs constateren terecht dat ons brein nauwelijks rust krijgt door de stroom van e-mails, chats, social media. Moet je dan ook niet kijken naar hoe organisaties hun (digitale) werkprocessen hebben ingericht? Leiders gaan bijvoorbeeld over technologiekeuzen – een uiterst actueel onderwerp, gezien de ontwikkelingen in AI.

Onderzoek naar digitaal + welzijn De afgelopen vijf jaar is er een flinke toename geweest in academisch onderzoek naar digitaal welzijn op het werk, mede aangejaagd door de COVID-19-pandemie en de opkomst van grootschalig thuiswerken. Veel studies belichten zowel de voordelen van digitale hulpmiddelen (zoals meer flexibiliteit en efficiëntie) als de keerzijde voor het welzijn. Een belangrijk thema is de keezijde van voortdurende verbondenheid: denk aan informatie-overload en digitale vermoeidheid. Er is onder meer goed inzicht verkregen in hoe constant e-mail- en smartphonegebruik samenhangt met verhoogde stress bij werknemers. Ook is duidelijk dat langdurig intensief schermgebruik kan leiden tot mentale uitputting en slaapproblemen. Recente overzichtsstudies van digitale welzijnsprogramma’s op het werk laten zien dat de focus vaak ligt op mentale gezondheid, lichaamsbeweging en leefstijl en de bijbehorende beoogde gezondheidsuitkomsten. Minder aandacht is er voor organisatie-gerelateerde uitkomsten zoals burn-out, medewerkerbetrokkenheid of verzuim.

Vierdaagse werkweek als ideaal?

In het laatste hoofdstuk is speciale aandacht voor AI, maar op dit onderwerp komen de auteurs niet verder dan veelbelovende vergezichten Zo wordt onder andere de vierdaagse werkweek van AFAS genoemd, maar de auteurs gaan voorbij aan de ernstige arbeidsmarkttekorten die in de meeste Europese landen tot minimaal 2040 bestaan. AI zou niet moeten worden ingezet om korter of minder te werken, maar de productiviteit te vergroten. En juist daar komt het welzijn mogelijk in de knel.

‘Digital wellbeing at work’ komt wat laat op stoom als het gaat om digitaal werk; een deel van de vraagstukken die worden opgeworpen gaan bovendien vooral over het privéleven van de digitale mens.

Hoewel de auteurs een goed onderwerp te pakken hebben en aandacht willen vragen voor ‘digitaal welzijn’, komen er te weinig antwoorden op de vraag hoe we functies en rollen – zowel medewerkers als leidinggevenden – de komende tijd (anders) gaan invullen. Dat is jammer, want dit vraagstuk wordt de komende tijd alleen maar belangrijker – dat blijkt volop uit berichten over veranderingen in werk als gevolg van de inzet van AI, wat je kunt zien als een volgende golf in digitalisering.

(Ziptone/Erik Bouwer)